'Indésirables', orainaldi ere baden iragana
Erbestea, kontzentrazio esparruak eta gerra hizpide dituzten obrak erakusketa batean bildu ditu Donostiako San Telmo museoak.
4 de Noviembre 2022 | Ainhoa Sarasola [BERRIA.eus]
"Iragana ez da sekula hiltzen... Igaro ere, ez da igaro oraindik". William Faulknerren esaldi hori du abiapuntu Langlands&Bell artista bikotearen Itzulerarik ezaren atea obrak. Baina balio dezake lan hori eta beste hamaika biltzen dituen erakusketa osoa azaltzeko. Piedad Solansek komisariatu du, eta gerra, erbestea eta kontzentrazio esparruak hizpide dituzten lanekin osatu du Donostiako San Telmo museoak Indésirables. Bonbardaketatik esparrura. Erbesteratzearen ibilbideak erakusketa. 2023ko urtarrilaren 29ra arte ikusi ahalko da, eta jarduera osagarriak ere izango dira.
Susana Soto museoko zuzendariak gogorarazi duenez, 2017an Waste Lands: Lur suntsituak aurkeztu zuen zentroak; Solansekin landu zuten, eta orduan sortu zen jorratutako gaiei jarraipena emateko asmoa. Solans: "Erakusketan, modu poliedrikoan elkartu nahi izan ditut gerrak, gatazkak, desplazamenduak, errefuxiatuen garraioak, armen industria... Azken batean, dena baitago lotuta, batzuk besteen ondorio baitira, zalantzarik gabe". Hala, obrak gaien gaineko dokumentazioarekin eta zenbait pentsalariren aipuekin lagundu ditu —Hannah Arendt, Zygmunt Bauman, Jorge Semprun, Maria Zambrano... denak ere gerra, erbestea edo esparruak ezagututakoak—.
Hiru obra multzo nagusi baliatu dituzte bilduma osatzeko. Batetik, Zuricheko (Suitza) Elsbeth Kasser fundazioaren artxiboko marrazkiak, landa koadernoak, argazki liburuak eta dokumentazioa jarri dituzte ikusgai; Gurseko (Okzitania) kontzentrazio esparruko presoen lanak dira, hango bizi baldintza ankerrak erakusten dituztenak. Komisarioaren ustez, lan horien "edertasuna, kalitatea, dramatismoa eta hunkitzeko gaitasuna" Francisco de Goyaren lanen parekoa izan liteke.
Hain zuzen, eta bestetik, Goyaren Gerraren hondamendiak serieko 30 bat grabatu ere badira erakusketan: berriki iritsi dira museoaren bildumara. Eta, azkenik, Euskal Herriko eta nazioarteko hamasei artista garaikideren artelanak bildu dituzte, askotariko diziplina eta tekniken bidez —bideo lanak, instalazioak, eskulturak, argazkiak...— erakusketako auzi nagusiak lantzen dituztenak.
Multzo batekoak eta bestekoak nahasten dira aretoetan. Izan ere, gaika bildu dituzte lanak, lau ataletan: Arraza nagusitasuna; Erbesteak; Esparruak; eta Gerra. Hautu horren xedea ere azaldu du komisarioak: "Historiaren marra zuzenaren ideia hausteko, eta erakusteko orainaldian gaudela, baina, aldi berean, historiako zulo ugaritan ere bagaudela oraindik". Hala, Solansen hitzetan, "mapa baten pare" zabaltzen da bilduma, "gertakarien arteko loturak eta memoria etengabe azaleratzen dituen istorio bat bezala". Solansek gehitu du trauma ere presente dagoela, "desagertzen ez dena eta etenik ez duena, sekula ez baita ongi lantzen". Hala, gaurko garaietaraino iristen da auzi horien guztien inguruan gogoetatzeko proposamena.
Indésirables izenburua, berriz, arrazagatik, disidenteak edo bazterrekoak izateagatik eta errefuxiaturik edo ihesean egoteagatik Frantzian kolektibo ugariri ezarri zitzaien terminotik hartu dute.
11.000 izen, eta ez guztiak
Museoko klaustroan hasten da ibilbidea. Arkupearen lau aldeetako baten horma osoa bete dute Gursen egon ziren 11.000 lagunen izenekin. Josu Txueka historialariak sakon ikertu du gaia, eta hura arduratu da klaustroko memorial hori osatzeaz, bere datu bilketaren bidez. "Euskaraz, gauza asko esateko, hamaika hitza daukagu; hemen 11.000 izen ditugu; beraz, mila aldiz asko daude hemen bilduta, eta, hala ere, ez dira Gursen egon ziren guztiak. Gurseko izen guztiekin, klaustro osoa beteko genukeen, 60.000 pertsona egon baitziren han 1939ko apiriletik itxi zuten arte, 1945eko abenduaren 31ra arte". Zaila dago, baina, izen guztiak biltzea, Frantziako agintari militarrek nahita erre baitzituzten artxibategiak, historialariak gogorarazi duenez. Edonola ere, uste du 11.000 izen horiek balio dutela Frantzian 1938tik aurrera ezarri zen indésirables kategoria zer izan zen azaltzeko.
Frantziako esparruen artean, Gursek bildu zuen jende gehien, eta hark iraun zuen gehien; "oso gertuko errealitate bat" da euskal herritarrentzat, Txuekak zehaztu duenez. "Batetik, geografikoki hurbil dagoelako, Donostiatik 160 kilometrora baino ez. Eta, bestetik, 6.000 euskaldunek osatzen zutelako Gursen sartu zen lehen kolektiboa".
Klaustrotik aretora sartzean, Arraza nagusitasuna ataleko lanak ikusiko ditu lehenik bisitariak. XVII. mendearen inguruko espedizio kolonialei eta esklaboen salerosketari lotutako hainbat afixa daude, eta, alboan, Pilar Millanek neonezko argiz sortutako Incapacidad genética obra. Pareko horman jarri dute Itzulerarik ezaren atea instalazioa, Langlands&Bellsena; burdinazko ate bat da, eta barroteen artetik itsasoko olatuak ikusi eta entzun daitezke bideo batean. Hori zen Ghanako kostaldeko gotorlekuetatik Ameriketarako itsasontzietara igo aurretik esklaboek ikusten zuten azken irudia, bi artistek esplikatu dutenez.
Gerra egitera jolastea
Erbesteak atalean, Halil Altindere artista turkiarraren Köfte Airlines obra nabarmentzen da; horma alderik alde hartzen duen argazki bat da, non erbesteratuak pilatuta ageri diren hegazkin baten gainean. Goyaren hainbat grabaturen ondoan, berriz, Regina Jose Galindo guatemalarraren Latino bat zugandik hurbil dago; orkatilan GPS bat jarri, eta AEBetako muga zeharkatzen saiatzen diren migratzaileen bideak irudikatu ditu artistak. Bani Abidi indiarraren Segurtasun hesiak ere areto berean dago: Karatxi hiriko kaleetako segurtasun hesien serie bat da.
Esparruak gunearen aretoaren erdian, Emily Jacir artista palestinarraren instalazioa dago; errefuxiatuen oihalezko denda bat irudikatu du. Goyaren grabatuak eta Gursen preso egon zirenen marrazkiak eta koadernoak tartekatzen dira inguruan; azken horiek Gursen Gurutze Gorriko langile aritu zen Elsbeth Kasserrek ezkutuan bildu zituen, egunen batean erakuts zitezen. Esther Ferrerren lan bat ere bada aretoan.
Azken eremuak Gerra izena du: "Esparruen eta erbesteratzeen kausa dira, eta arraza nagusitasuna, gutxiagotzat dituztenen esplotazioa dute jatorrian". Badira zenbait lan gerra egitera jolastearen ideia oinarrian dutenak, hala nola Mona Hatoum libanoarraren Bizia oraindik ere, zeinak koloretako zeramikazko granadak jostailuak balira bezala irudikatu dituen. Gerra bideojokoetan inspiratutakoak ere badira, tartean Peggy Ahwesh estatubatuarraren bideoa. Iñaki Grazenearen Modular obrak esparruen barrakoietatik espetxeen moduluetarainoko bilakaera irudikatzen du.
Beste askoren ondotik, amaierarako utzi dute Alexandra Rannerren April, gerraren absurdoa irudikatzen duen bideo bat.